Agaat

In ons spraakgebruik wordt ‘agaat’ als verzamelnaam gebruikt voor twee verschillende op elkaar lijkende stenen met meestal chalcedoon- of kwartsvulling:

1. Nodule agaat
   De naam agaat is afkomstig van de rivier Agatos op Sicilië en werd al in 350 BC omschreven als een begeerde edelsteen. In musea bestaan door Egyptenaren gegraveerde agaten van 3.000-2.300 BC.
2. Lithophyse, thunderegg
   Er circuleren verschillende namen voor lithophysen, waarvan thundereggs de bekendste is. Maar ook rhyolietkogels, steragaten, Schneekopfkugeln, porphyrkugeln, sternachate en donnereier.  Ook populair gezegd: Agaten in rhyoliet, of ‘Agaten in een lijstje’

Agaat is een grotendeels transparante variatie van kwarts en sub-variëteit van chalcedoon, een zeer fijn vezelige vorm van kwarts.

Nodule agaat ontstaat in vulkanische gebieden tijdens het afkoelproces van de basaltische lavastromen. Amandel- of kogelvormige gasbellen en holle ruimtes worden vervolgens opgevuld door kiezelzuur en waterige oplossingen. Deze mineraalrijke oplossingen kristalliseren zich in lagen uit, e.e.a. beginnend aan de buitenrand en zet zich voort naar het midden. Vaak heeft het een groene buitenkant. Deze bestaat uit mineralen zoals celadoniet, chloriet en/of saponiet

In het algemeen is agaat samengesteld uit chalcedoon. In de situatie dat het opvullen van de holte stagneert door gebrek aan mineralen of een verstopping van het toevoerkanaal, dan kunnen grof kristallijne varianten van kwarts, zoals bergkristal, amethist en rookkwarts, ontstaan. Soms ook in combinatie met carneool, calciet of jaspis. Denk aan amethist geodes uit Brazilië.

Agaat steen wordt ook gevormd in andere holtes, zoals bijvoorbeeld in afdrukken van versteend hout of fossielen (bv dinosaurus bot of slakken). In feite vormt het dan een pseudomorfose naar het oorspronkelijke materiaal en kan je een prachtige structuur van het vervangen origineel herkennen.
Ook in versteend hout of rotsspleten kan chaldecoon, jaspis en agaat voorkomen.

Verder is agaat steen het meest bekend met de zgn. uienringen. In mindere mate komt het ook voor met horizontale parallel afgezette banden. Deze vorm is bekend onder de naam Uruguay type agaat. In de USA gebruikt men de naam ‘waterlines’. Deze banden ontstaan doordat siliciumverbindingen met een grotere omvang door zwaartekracht op de bodem van een holte neerslaan. De afzettingen vormen horizontale lagen die op elkaar liggen.
Indien, bij het ontstaan de agaat steen van plaats verandert, dan kan een hoek in de waterlines ontstaan. Dat heet een ‘tilt’. 

Beide verschijnselen komen ook in thundereggs voor.  

Agaat is een subvariëteit van chalcedoon. Chalcedoon is bekend als de “verbindende steen”, zowel in spirituele zin als in letterlijke zin. De agaat werking kan hier dan ook onder gezien worden. In versteend hout bijvoorbeeld worden delen die vergaan zijn tijdens het fossilisatieproces vaak opgevuld/geheeld door chalcedoon.

De agaat werking is daarmee dat het een geliefde steen in de edelsteentherapie. Mogelijk draagt zij bij aan versterking van je persoonlijkheid, stabiliteit en zelfvertrouwen.

Bij een aantal vindplaatsen zijn gelaagde patronen in zowel spherolieten als omgevende gesteente karakteristiek. De gelaagdheid wordt vooral beschouwd als overblijfsel van stroming van het nog niet geheel gestolde gesteente.

De kleuren van agaat in een mantel ontstaan vooral door ijzermineralen (bruin, geel, oranje) mangaan (zwart) en zeldzaam ook cinnaber (oranje-rood).
Een intacte mantel kan, samen met een aanwezige agaatvulling, een bijzonder geheel vormen. Daarom ook ‘agaten in een lijstje’

De combinatie van diverse metaaloxiden als die van ijzer, mangaan, chroom en andere metalen geeft het rijke kleurenspectrum.
Bij bandagaat volgen de verschillende chalcedoonbanden elkaar op. Bij microscopisch onderzoek is de vezelige textuur en zijn duidelijke begrensde stadia in de groei van de banden zichtbaar. De afzonderlijke banden kunnen verschillende kleuren hebben; de kleuring wordt veroorzaakt door in de chalcedoon ingesloten kleurende mineralen. Kleurende mineralen zijn ijzeroxiden, nikkelmineralen, (bruin, geel, oranje en rood), cinnaber (rood) mangaanoxiden (violet en zwart), delessiet, seladoniet en illiet (groen), kopermineralen (blauw) die meestal fijn en homogeen verdeeld in een band voorkomen, maar ook geconcentreerd in pigmentkorrels aanwezig kunnen zijn.

Aangezien agaat een beperkte poreusheid kent, is het mogelijk om deze synthetisch te kleuren. Denk aan de onnatuurlijke kleuren felgroen, blauw, roze, rood en paars.

Agaten worden op veel verschillende plekken gevonden in de wereld. Bekende landen waar veel gevonden worden zijn Brazilië, China, Mexico, Madagascar, Argentinië, USA, maar ook dichterbij huis in Polen of Duitsland, omgeving Idar Oberstein.

Thunderegg vindplaatsen 
Wereldwijd komen Lithophysen voor: van Australië, China tot in de USA. 
Enige bekende vindplaatsen zijn Zwarte Woud, Sachsen en Thüringen (Duitsland), Fréjus/Estérel  (Frankrijk), Nowy Kosciol (Polen), Cubuk/Ankara (Turkije) en Agate Creek en Mount Hay /Queensland (Australië). Daarnaast zijn grote vindplaatsen in Noord America zoals Richardson’s Rock Ranch in Oregon en Dugway in Utah.

Vrijwel iedere vindplaats levert thundereggs met andere kenmerken: glad, kogelrond, discusvormig, van ronde knobbels voorzien, met uitstekende ribben of juist met indeukingen, bleek, bruin, groen of zelfs rood aan de buitenzijde. 

Thunderegg is een benaming verkregen door een indiaanse legende. De Warm Springs indianen uit Oregon geloofden dat op Mt. Hood en Mt. Jefferson dondergoden leefden die elkaar met vuur en bliksem bestreden. Aan de voet van de bergen hoopten zich ronde kogelvormige stenen op waarvan de indianen geloofden dat dit de stenen waren waarmee de goden elkaar bekogelden: de thundereggs.
Een andere legende is dat indianen dachten dat thunderbirds hun eieren naar de aarde gooiden, ook vandaar de naam thundereggs. Ook gaat het verhaal dat strijdende goden de eieren uit nesten van thunderbirds haalden en elkaar daarmee bestookten.

Literatuur beschrijft dat thundereggs kunnen helpen bij het koppelen van je hoogste bewustzijn aan al je chakra’s en je aarding. Zij beschermen tegen energieën die niet voor jou bestemd zijn. Een thunderegg wordt door de Aboriginals gebruikt als amulet en helpt tegen angst en bezorgdheid, vooral op reis.
Samengevat: aarding, bescherming, energie en balans.

Het prototype van een lithophyse is voor te stellen als een bolvormige steen. De vertaling van het Griekse woord lithophysa is ‘steenblaas’, en impliceert dus dat er zich in de steen een holte bevindt. 

Wanneer deze holte er niet is, wordt die ronde steen een spheroliet genoemd. Deze komen voor in gebieden met kiezelzuurrijke vulkanische afzettingen en vooral op de overgang tussen langzaam afgekoelde, uitgekristalliseerde afzettingen (bijv. rhyoliet) en afzettingen waarbij kristallisatie van het gesteente door de snelle afkoeling niet mogelijk was.

Onderzoekers denken dat de holte ontstaat door scheurvorming als gevolg van drukverandering en volumevermindering tijdens de afkoeling van een spheroliet. 

Voor het ontstaan van de thundereggs uit Oregon USA moeten we 38,2 miljoen jaar terug in de tijd:  Lithophysen-holtes in rhyolietlagen, ontstaan bij vulkanische activiteit zo’n 60 miljoen jaar geleden, werden door kiezelzuur en de kleurbepalende mineralisatie opgevuld.

Voor verzamelaars wordt het interessant wanneer de holte gevuld is met kristallen (zgn. geode) en/of met agaat of jaspis. Maar dat is lang niet altijd het geval.

De chemische samenstelling van agaat is gelijk aan die van kwarts: SiO2, silicium dioxide.
Het bestaat vooral uit vervlochten kristallen kwarts en moganiet (beide kwarts, maar met een andere kristalstructuur, respectievelijk trigonaal en monoklien). Een agaat heeft vaak een parallelle bandering (of concentrische dunne lijnen). De chemische structuur van agaat is identiek aan jaspis en vuursteen.

Ed Pieters, auteur van het bovenstaande artikel, is werkzaam bij Brazilian Curiosa en maakte in de tachtiger jaren al kennis met het vinden van de Lierbach agaten in het Zwarte Woud, rhyolieten van Oberthal/Hünsrück in Duitsland en de agaten uit de Esterel/Provence in Frankrijk. Pas lang daarna realiseerde hij zich dat allen lithophysen zijn en eenzelfde ontstaan hebben, hoewel hun uiterlijk en kleur totaal verschillend zijn. Met ingang van 2006 bezoekt Ed frequent hobbymatig de USA om daar lithophysen (thundereggs) te vinden en nieuwe vindplaatsen te ontdekken. In 2010 en 2011 ontdekte hij in de Ochoco Mountains nabij Prineville/Oregon en nabij Donnybrook/Oregon twee nieuwe thunderegg beds, Eddy Bed en Dutch Donny  (in de Verenigde Staten worden ontsluitingen waarin lithophysen voorkomen beds genoemd). De uitdaging voor hem zijn met name de vormen en kleuren van de agaten, maar ook het avontuur van het reizen, zoeken, vinden en doorzagen achteraf. Ook zijn thundereggs rechtstreeks bij hem verkrijgbaar.

Foto’s van zijn collectie en van het zoeken staan op internetsite www.mineralcollecting.eu. Zo kan iedereen meegenieten van zijn vondsten en avonturen.

In het boek Achate III (Zenz, 2011) staat Ed vermeld bij Bedeutende Persönlichkeiten aus der Welt der Achate.

Roy Masin, eigenaar van Brazilian Curiosa, bezoekt jaarlijks de agaat vindplaatsen in Brazilië en selecteert de mooiste exemplaren voor zijn groothandel Brazilian Curiosa en de Stone gallery. Frequent wordt hij ook rechtstreeks benaderd bij nieuwe spectaculaire vondsten om deze in zijn assortiment op te nemen.

Bekijk ons YouTube kanaal voor korte videos.